Toplumun gizli silahı olan yüceltme ve devirme (linçleme) gücüne psikoloji penceresinden baktığımızda derinlerde, kapalı kutularda saklanan bir duygu çıkıyor karşımıza: Değersizlik duygusu.

Değersizlik duygusu yaşayan bireyler bireysel ve çevresel olarak kendisini önemsiz hissetmektedir. Bu önemsizlik durumu bireyin bilinç dışında gerçekleşirken sosyal ortamlarda ya da bireyin kendi içinde bazı somut sorunlara neden olur. Pek çok duygu ve düşünce hatta davranış altında kişinin bilinç dışı sürecinde yaşadığı değersizlik duygusu yatabilir. Bu duyguya sahip bireylerin herkesi kendinden daha yukarıda gördüğünü düşünebilirsiniz fakat aslında tam olarak öyle değil. 

Değersizlik duygusu yaşayan birey için diğer insanlar kendinden üstün olduğu gibi aynı zamanda insanları kendinden aşağı da görebilir. Fakat değersizlik duygusu yaşan birey için onunla eşit biri yoktur. “Değersizlik dedik, kendini diğer insanlardan daha önemsiz görme dedik. Nereden çıktı bu aşağı görme?” diye düşünebilirsiniz. Şöyle açıklıyayım:

Değersizlik duygusuna sahip birey kendinden aşağı gördüğü insanları küçümser çünkü o insanlarda kendisinde beğenmediği yönlerini görür. Bunu tıpkı baktığında kötü yönlerini gördüğü kara bir ayna gibi düşünebilirsiniz. O insanları kendinden aşağı görür çünkü bilinç dışında var olan ve eksik olduğunu düşündüğü bir özelliğine sahiptirler. Bu durumun bilincinde olmadığı için o kişileri kendisinden daha değersiz görür. O kimseleri kendinden aşağı görmek onun için bir çeşit başa çıkma stratejisi gibi düşünebiliriz. 

Bir diğer yaklaşım ise değersizlik duygusuna sahip bireylerin kendinden üstün gördüğü insanları yüceltmesi. Aynı zamanda başlıkta bahsettiğim durumun ana konusu. Bu duyguya sahip bireyler diğer insanları yüceltir çünkü o insanlarda kendisinin ulaşmak istediği özelliğe, güce, görkeme… artık siz ne derseniz ona sahiptir. Bu yüceltme az önce bahsettiğim ayna etkisinin pozitif hali diyebiliriz.

“Kişi yarattığı tanrıyı yine kendisi yok eder.”

Sosyal medyada bir anda ünlü olup kısa sürede linçlenen kişileri düşünün…

Değersizlik duygusuna sahip bireyler insanları yüceltirken aynı zamanda bu insanlara karşı bilinçdışı da bir düşmanlık yaşarlar. Çünkü bu kimselerde sahip olmak istediği özellikleri gördükçe aslında bir yandan da ona kendi yetersizliğini hatırlatır ve huzursuz olurlar. Bilinç dışındaki bu bahsettiğim düşmanlık duyguları artıkça, yücelttikleri insanlara duydukları hayranlık da artar. Fakat bu yüceltilen kişinin bir hatası görüldüğünde, açığı fark edildiğinde bireyin bilinç dışında biriken düşmanca eğilimleri birden bilince ulaşır. Bu iki durum arasındaki ilişkinin değişkenliği sosyal medyadaki anlık yüceltme ve linçleme kültürünü bir noktada açıklıyor gibi.

Zeynep AŞUT Psikolojik Danışman

Bu arada Instagram hesabımıza bir göz atmak ister misin?

View this post on Instagram

Free'sia Psikoloji (@freesiapsikoloji)'in paylaştığı bir gönderi

Kaynak: Engin Geçtan - İnsan Olmak 

Utanç, suçluluk gibi duygular ise bizim ikincil duygularımızdır. Hayatımızda deneyimlerimize göre şekillenen ve bilişsel yapılar gerektiren duygularımızdır. Utanç ve suçluluk kişinin benliği ile de yakından ilişkilidir. Bu da temel duygulardan ayıran önemli bir özelliktir. Bir başka özellik ise sosyal yapıya duyarlı olmalarıdır. Utanç ve suçluluğu diğer duygulardan ayıran bu iki özelliği daha derinden inceleyelim.

Benlik ve Sosyal Yapı?

Benlik, kişinin kendisini kendisi yapan onun var olması için oluşan özelliklerin tümüdür. Kısaca kişiyi diğerlerinden ayıran özellikler bütünüdür. Peki suçluluk ve utancın benlik kavramı ile nasıl bir ilişkisi var? Bir olay yaşandığını düşünün. Bu sizin için utanç verici olmasa da çevrenizde aynı olayı yaşadığında utanabilecek bir sürü insan olabilir. Kişinin olayı algılayış biçimi, olaya yaklaşım biçimi kişiden kişiye değişkenlik gösterebildiği gibi toplumdan topluma da oldukça farklılaşmaktadır.

Kişinin toplumun oluşturduğu kalıplara uygun yaşama çabası, toplumca uygun bulunmayan davranışlar sonucu suçluluk ve utanç gibi bazı negatif duygular ortaya çıkmaktadır. Bu negatif duyguları yaşamak istemeyen bireyler de toplumun oluşturduğu bu standartları ve kurallara karşı gelmemeyi ve topluluğa uygun davranmaya çalışırlar. Oluşan bu negatif duygular temel duyguların (üzüntü, korku, sevinç vb.) aksine kültürden çok fazla etkilenmektedir. Örneğin mutluluk, üzüntü vb. duygular doğu-batı kültüründe hemen hemen aynıyken suçluluk ve utanç duyguları Doğu'da Batı'ya oranla çok daha farklı noktalarda ortaya çıkmaktadır. Doğu kültüründe aile içerisinde yapılan bir davranış utanç ya da suçluluk duyulması gereken bir durum olarak bilinse de bu Batı kültüründe çok da abartılacak bir durum olarak görülmeyebilir.

Utanç ve Suçluluğun Farkı?

   Utanç kişinin sahip olduğu değerlere, özelliklere uygun olmayan davranışlarda bulunması sonucu ortaya çıkmaktadır ve kişinin "Ben kötüyüm." demesidir. Suçluluk ise utanç gibi benliğe değil daha çok davranışa dağlanan bir durumdur. Sadece o anda yapılan yanlış davranış odağa alınarak "Ben kötü bir şey yaptım." denilmesidir. Utanç duygusundan kişi kendi içine kapanmakta ve saklanmaktadır. Suçluluk duygusunda ise kişi durumu düzeltme için bir çabaya girmektedir. Açıklamadan da anlaşıldığı gibi suçluluk duygusu utanç duygusundan çok daha yapıcı bir duygu çeşididir.

Söylemez, S., Koyuncu, M., & Amado, S. (2018). Utanç ve suçluluk duygularının bilişsel psikoloji kapsamında değerlendirilmesi. Psikoloji Çalışmaları, 38(2), 259-288.

Hayatımızın pek çok anında çeşitli duygular yaşarız. Bu duygular olumlu olduğu gibi olumsuz da olabilmektedir. Olumlu duyguları sorgulamazken olumsuz duyguları yaşamaktan kaçınırız ve nedenini sorgularız. İnsanlar genel olarak yaşamlarında olumsuz duygularını azaltmaya, olumlu duygularını ise artırmaya çalışır. Bu nedenle acıdan kaçarak yaşamlarında daha çok zevk aramaya yönelik davranışlarda bulunurlar. Fakat her yerde olduğu gibi burada da bir denge vardır. 

Duygusal uyarıcıya karşı verdiğimiz tepkiler aslında bizim kişiliğimizi de belirlemektedir. Çünkü farklılaşan amaçlar doğrultusunda aynı olaya farklı duygusal tepkiler verilebilmektedir. Kişinin kendisini rahatsız eden olumsuz duygudan kaçınması bir çeşit duygu düzenlemedir. Örneğin kişinin tedirgin olduğu ya da korktuğu bir ortamda yaşadığı korku duygusunu abartmasına bağlı olarak o ortamdan kaçınması.

Peki Nedir Bu Duygu Düzenleme?

“Duygu düzenleme, bireyin hedeflerini gerçekleştirebilmesi için duygusal tepkilerin izlenmesi, değerlendirilmesi ve değiştirilmesinden sorumlu içsel ve dışsal süreçleri ifade eder.” (Thompson, 1994). Duygular yanlış yoğunluk, süre sıklık ya da belirli bir durum için yanlış türde olduğunda zarar verici olabilmektedir. Bu nedenle insanların psikolojik sağlığının korunması için duygu düzenleme stratejileri yaşamlarında oldukça önemlidir. 

Duyguları düzenleyebilmek duyguların kişinin hayatına ve kişiye zarar verecek duruma gelmesi ile yakından ilişkilidir. Yapılan literatür taraması sonucunda duyguların kişinin hayatını iyi yönde etkilediği gibi kötü yönde de etkiyebilme potansiyelinin olduğu görülmüştür. Duyguların zarar verici, yıkıcı olmasını belirleyici sınırı kişinin yaşadığı duyguyu ne ölçüde yoğun yaşadığı ya da ne sıklıkta ortaya çıktığı ile ilişkilidir. Duyguların yoğunluğu ve sıklığı ile olumsuz etkilemesinde ise duygu düzenleme önemli görülmüştür. Örneğin kişi kendisini rahatsız eden olumsuz duygulardan uzaklaşırken duygu düzenleme yapmaktadır.

Stratejiler  

Uyuma yönelik duygu düzenleme, en basit ifadeyle olumsuz duyguların en aza indirilmesi olarak kullanılan stratejilerdendir. Ancak uyuma yönelik duygu düzenleme stratejisi, olumsuz duyguyu azaltmakla birlikte, ilgili bağlam çerçevesinde kişinin duygu düzenleme hedefleri, güvenlik, sosyal ilişkiler gibi hedeflerine uygun biçimde duygunun azalması ve artmasını içermektedir.   

Yeniden değerlendirme, durumun anlamı değiştirilmesi yoluyla duygusal tepkide değişim sağlanan stratejidir.

Dikkat dağıtma, duygusal yoğunluğun fazla olduğu zamanlarda dikkat dağıtma stratejisi kullanılmaktadır. Dikkat dağıtma duyguyu ortaya çıkaran durum ya da durumun öğelerinden dikkatin uzaklaştırılmasıdır.

Bastırma, bu stratejide duygunun ortaya çıkması ve ifadesinden kaçınma ve duyguyu yok sayma çabası söz konusudur. 

Öz duyarlık, depresyon ve olumsuz duygularla baş etme konusunda etkili stratejiler arasında görülmektedir. Bu stratejide bireyin kendine olan eleştirelliği azaltılarak öz duyarlığın artması sağlanmaktadır. Bu da duygu düzenlemede önemli bir strateji olduğu açısından vurgulanmıştır.

“Psikolojik Sağlık, yalnızca belli bir duygusal duruma bağlı kalmayıp mevcut durumun gerektirdiklerini göz önüne alarak uygun düzenleme stratejilerini kullanabilmeyle ilişkilidir.” Bu bağlamda duygu düzenleme stratejileri bazı durumlarda kullanışlı ve faydalıyken bazı durumlarda ise kişiye zarar verici olabilir. Farkındalık gibi duygu düzenlemeyi olumlu yönde etkileyen faktörlere sahip olursanız psikolojik sağlığınızı koruyabilmek kolaylaşır. 

 Free’sia Hesapları İçin...

İnstagram: @freesiapsikoloji

YouTube: Free’sia Psikoloji

Thompson, R.A. (1994) Emotion regulation: A theme in search of definition. In N. A. Fox (Ed.), The development of emotion regulation: Biological and behavioral considerations. Monographs of the Society for Research in Child Development, 59, 25-52.

Herkesin bildiği gibi insanlar aile yaşantılarında ya da kontrol edemedikleri başka sebeplere bağlı olarak devamlı strese ve başarısızlığa maruz kalınca çaresizliklerini kontrol edemez hale gelirler. Bu da hayatlarında bir döngü haline gelince yaşadıkları durumu değiştirmeye kalkmazlar. Çünkü durumu tamamen çözümsüz olarak algılar, başarının ve değişimin mümkün olamayacağını düşünürler. Böylelikle olumsuz düşüncelerle hareket ederler ve olumsuz deneyimlerinin fazla üzerinde dururlar. Bunların üzerine uzun uzun düşünüp zihinlerinde tekrar tekrar evirip çevirirler. Bu da bilişsel bozukluklara yol açıp kişiyi depresyona yönlendirebilir ya da yaşamının farklı alanlarında kişiyi işlevsizliğe sürükleyebilir.

Öğrenilmiş çaresizliğin yaşamımızdaki yansımaları da genellikle “Ne yaparsam yapayım başarılı olamayacağım.” “Ne yaparsam yapayım hiçbir şey fark etmiyor.”  vb. gibi cümlelerle kendini sıkça göstermektedir. 

Peki her insanın yaşayabileceği bu durumda neler yapabiliriz?

Öncelikle bu durumun sizi çok fazla etkilediğini ve hayatınızı işlevsizleştirdiğini düşünüyorsanız bir uzmandan yardım alabilirsiniz. Eğer bu durumun yüksek düzeyde hayatını etkilemediğini düşünüyorsanız kendi kendine yardım (self-help) teknikleriyle de bu durumun hayatınıza etki eden düzeyini değiştirebilirsiniz. Böylelikle bu kendine yardım yöntemiyle kendine rehberlik ederek ve kendine güvenini vurgulayarak olumlu ilerlemeler yaşayabilirsiniz. Bunlardan ayrı olarak da öneri vermek gerekirse, ilk olarak düşüncelerinin farkın varıp hayatında öğrenilmiş çaresizlikle hareket ettiğin zamanları düşünmelisin. Böylelikle hayatına ve düşüncelerine dair farkındalıkla hayatında istediğin değişimleri, başarıları beraberinde getirebilir. 

Değişim kendini tanımakla başlar. Böylelikle kendine ve yaşamına dair olan olumsuz düşünceleri değiştirebilirsin. Hayatında farkında olmadan yaşadığın çaresizliklerin gerçekçi olmayan yönünü görüp, kendine güvenerek aslında öyle olmadığının rahatça farkına varabilirsin.

Sayfamızın da mottosu olan Prof. Dr. Sinan Canan’ın da dediği gibi “Dur, Anla ve Yaşa”. 

Herhangi bir anda DUR! O ana bak, kendi bedenine yukarıdan baktığını hayal et ve konumunu gözden geçir. Ne yaptığını, ne hissettiğini ya da nedenlerini kafanda mantıklı bir yere oturt, ANLA! Bu fark ediş sana o kadar iyi gelecek ki. Zamanda savrulan düşüncelerini, belirsizlik içinde yüzen zihnini... Tüm bunların sonunda ise YAŞA! Bir tek saniyeni bile geri getiremeyecek olmanın bilinci ve farkındalığı ile doya doya yaşa. Çünkü herkes gibi sen de hayatın tadını çıkarmayı hak ediyorsun.

Kendine ve yaşamına dair biraz daha anlayışlı olup öz-şefkatini korursan bu sayede çaresizliğin getirdiği yaşantılarını değiştirmek her zaman senin elinde olur.

İnstagram hesabımıza göz atmak ister misin?

Bu gönderiyi Instagram'da gör

Free'sia Psikoloji (@freesiapsikoloji)'in paylaştığı bir gönderi