Utanç, suçluluk gibi duygular ise bizim ikincil duygularımızdır. Hayatımızda deneyimlerimize göre şekillenen ve bilişsel yapılar gerektiren duygularımızdır. Utanç ve suçluluk kişinin benliği ile de yakından ilişkilidir. Bu da temel duygulardan ayıran önemli bir özelliktir. Bir başka özellik ise sosyal yapıya duyarlı olmalarıdır. Utanç ve suçluluğu diğer duygulardan ayıran bu iki özelliği daha derinden inceleyelim.

Benlik ve Sosyal Yapı?

Benlik, kişinin kendisini kendisi yapan onun var olması için oluşan özelliklerin tümüdür. Kısaca kişiyi diğerlerinden ayıran özellikler bütünüdür. Peki suçluluk ve utancın benlik kavramı ile nasıl bir ilişkisi var? Bir olay yaşandığını düşünün. Bu sizin için utanç verici olmasa da çevrenizde aynı olayı yaşadığında utanabilecek bir sürü insan olabilir. Kişinin olayı algılayış biçimi, olaya yaklaşım biçimi kişiden kişiye değişkenlik gösterebildiği gibi toplumdan topluma da oldukça farklılaşmaktadır.

Kişinin toplumun oluşturduğu kalıplara uygun yaşama çabası, toplumca uygun bulunmayan davranışlar sonucu suçluluk ve utanç gibi bazı negatif duygular ortaya çıkmaktadır. Bu negatif duyguları yaşamak istemeyen bireyler de toplumun oluşturduğu bu standartları ve kurallara karşı gelmemeyi ve topluluğa uygun davranmaya çalışırlar. Oluşan bu negatif duygular temel duyguların (üzüntü, korku, sevinç vb.) aksine kültürden çok fazla etkilenmektedir. Örneğin mutluluk, üzüntü vb. duygular doğu-batı kültüründe hemen hemen aynıyken suçluluk ve utanç duyguları Doğu'da Batı'ya oranla çok daha farklı noktalarda ortaya çıkmaktadır. Doğu kültüründe aile içerisinde yapılan bir davranış utanç ya da suçluluk duyulması gereken bir durum olarak bilinse de bu Batı kültüründe çok da abartılacak bir durum olarak görülmeyebilir.

Utanç ve Suçluluğun Farkı?

   Utanç kişinin sahip olduğu değerlere, özelliklere uygun olmayan davranışlarda bulunması sonucu ortaya çıkmaktadır ve kişinin "Ben kötüyüm." demesidir. Suçluluk ise utanç gibi benliğe değil daha çok davranışa dağlanan bir durumdur. Sadece o anda yapılan yanlış davranış odağa alınarak "Ben kötü bir şey yaptım." denilmesidir. Utanç duygusundan kişi kendi içine kapanmakta ve saklanmaktadır. Suçluluk duygusunda ise kişi durumu düzeltme için bir çabaya girmektedir. Açıklamadan da anlaşıldığı gibi suçluluk duygusu utanç duygusundan çok daha yapıcı bir duygu çeşididir.

Söylemez, S., Koyuncu, M., & Amado, S. (2018). Utanç ve suçluluk duygularının bilişsel psikoloji kapsamında değerlendirilmesi. Psikoloji Çalışmaları, 38(2), 259-288.